In Meisjesherinneringen schrijft Annie Ernaux (1940) over de eerste man met wie ze in bed is beland. En dat hij waarschijnlijk, en gelukkig maar, geen enkele herinnering aan haar bewaart. 'Ongelofelijke wanverhouding tussen de invloed op mijn leven van twee nachten met die man en mijn nietige aanwezigheid in het zijne. Ik benijd hem niet, schrijven doe ík.'

Het zijn strijdlustige woorden, van iemand die het tot dan toe moeilijkste boek in haar leven aan het schrijven is. Want ze had het 18-jarige, stompzinnige kind dat ze toen was het liefst willen vergeten. Maar ze kan niet anders, schrijft Ernaux, die herstelde van borstkanker, voordat ze aan het eigenlijke verhaal begint. 'Het idee dat ik zou kunnen doodgaan zonder te hebben geschreven over het meisje dat ik al vroeg 'het meisje van '58' heb genoemd, achtervolgt me.' Dan zal wat ze heeft meegemaakt voor niets zijn geweest. Vergelijkbare verklaringen voor haar schrijfdrang staan aan het begin van twee andere boeken die nu samen met Meisjesherinneringen heruitgegeven zijn, Het voorval en De schaamte.

Voor deze boeken volgde Ernaux haar beproefde procedé: aan de hand van oude agenda's, dagboeken, brieven, foto's, liedjes en voorwerpen gaat ze terug in haar geheugen om zo precies mogelijk te reconstrueren hoe het is geweest. Geen verhaal bedenken, maar de werkelijkheid beschrijven. Anders dan Proust, zo constateert ze in De schaamte, voor wie herinneringen een manier zijn om tot onze identiteit te komen, waardoor die identiteit geruststellend en bestendig is. Haar geheugen bewijst juist dat er helemaal niets bestendig is aan onze identiteit: 'Herinneringen [die] zich hebben gehecht aan een zomerhitje, aan een ceintuur die in de mode was, aan tot verdwijning gedoemde dingen.'

Chronologisch gezien sluit Meisjesherinneringen aan bij De schaamte, dat zich afspeelt in 1952. Dit boek gaat over een gewelddadige scène tussen haar ouders waarvan Ernaux als 12-jarige getuige was en die een blijvende indruk op haar zou maken. Het nog kortere, schokkende Het voorval (de gelijknamige film, in de regie van Audrey Diwan, wordt in april in de Nederlandse bioscopen verwacht) gaat over de clandestiene abortus die ze op haar 23ste heeft ondergaan.

De verfilming is ongetwijfeld een gevolg van het succes van De jaren. Hiermee brak Annie Ernaux internationaal door, zo'n tien jaar na de publicatie in Frankrijk. Ze kreeg lovende recensies in onder meer The New York Times, die het een 'collectieve autobiografie' noemde. Eindelijk kwam de erkenning die ze verdient ook in Frankrijk zelf. Vóór die tijd werd Annie Ernaux al zeer gewaardeerd bij lezers, studenten en academici, maar was de pers op zijn best zuinig en op zijn slechtst ronduit vijandig. Toen ik in 2007 na een interview bij haar thuis nog even langsging bij mijn opdrachtgever Courrier International, een gerenommeerd links weekblad, lachte de hoofdredacteur mij in mijn gezicht uit: 'Noem je dát literatuur?' Ernaux had mij al verteld over het haantjesgedrag in het Franse literaire wereldje.

Ze is de kritiek vóór in Het voorval en schrijft daar tussen haakjes: 'Het is mogelijk dat een verhaal als dit irritatie of weerzin opwekt, of als smakeloos wordt bestempeld. Het feit dat je iets hebt meegemaakt, wat het ook is, geeft je blijvend het recht om het op te schrijven. Er bestaat geen inferieure waarheid.' Dat ze - met veel moeite en zo gedetailleerd mogelijk - schrijft over deze gebeurtenis die 'slechts heeft bestaan uit tijd binnen en tijd buiten mij' is omdat ze zich niet wil scharen 'aan de kant van de mannelijke overheersing van de wereld'.

Vanwege de zwangerschap heeft de verstrijkende tijd in Het voorval nog een andere, gevaarlijkere dimensie. Het lukt de jonge Ernaux, letterenstudent in Rouen, maar net op tijd en tamelijk toevallig om de juiste hulp te vinden. Haar eigen wanhoop en eenzaamheid en de geile reactie van vrienden in haar omgeving blijven je bij na het lezen van dit zonder weeklagen opgetekende verslag. Net als haar schaamte, met een 'herinneringsvermogen' dat 'minutieuzer, onverzettelijker is dan enige andere vorm van herinnering' (Meisjesherinneringen); ondanks al haar werk om de lagere sociale klasse van haar familie te ontvluchten, wordt ze nu tóch ingehaald door haar verleden, waardoor haar maatschappelijke mislukking dreigt.

Na het lezen van de twee andere titels begrijp je nog beter hoe desastreus een zwangerschap vóór het huwelijk was in die tijd. Nog steeds en opnieuw wordt het talloze vrouwen in de wereld moeilijk gemaakt om zich veilig te laten aborteren. Maar ook los van die actualiteit blijft dit boek, dat voor het eerst verscheen in 2000, de moeite waard. Het is een stomp in je maag.

De schaamte en Meisjesherinneringen zijn eveneens aangrijpende, goed geschreven teksten waarin het Annie Ernaux lukt om een zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld van zichzelf te geven en de tijd, binnen en buiten haarzelf, te vatten. Uit de kunst.

Annie Ernaux, Het voorval. Uit het Frans vertaald door Irene Beckers. De Arbeiderspers; 104 pagina's; € 16,50.

★★★★★

 

Annie Ernaux, De schaamte. Uit het Frans vertaald door Rokus Hofstede. De Arbeiderspers; 104 pagina's; € 16,50.

★★★★★

Annie Ernaux, Meisjes-herinneringen. Uit het Frans vertaald door Rokus Hofstede. De Arbeiderspers; 176 pagina's; € 18,99.

★★★★★

Masquer le texte

*****

Een vrouw gaat naar het ziekenhuis om er het resultaat van haar aidstest te horen te krijgen. Die is negatief – opluchting alom – maar het bezoek herinnert haar aan het ‘voorval’ uit de titel: meer dan 35 jaar eerder, abortus was wettelijk nog niet toegelaten in Frankrijk, raakte ze ongewenst zwanger. Wat ze nu wil, is ‘in alle eerlijkheid de confrontatie aangaan met dat onvergetelijke voorval’. Ernaux keert terug naar 1963, om een precies relaas van de feiten te geven, en om na te gaan tot welke ervaringen, gevoelens en gedachten de gebeurtenis aanleiding heeft gegeven. Zonder enige zweem van sentiment onderzoekt ze in het schrijven wat deze ‘dwars door het lichaam herleefde ervaring’ haar ‘heeft opgeleverd’. Juist door de koudbloedige, zakelijke blik op zichzelf en op haar herinneringen (ze wil ‘weerstand bieden tegen de lyriek van de woede of de pijn’) slaagt ze erin elke lezer, ook de mannelijke, op huiveringwekkende wijze te doen inzien wat voor een ingrijpende, levensveranderende ervaring een (afgebroken) zwangerschap is. Nog meer dan in ‘De jaren’ laat Ernaux zien dat goede literatuur zoveel meer vermag dan een pretentieus pamflet. ‘Het voorval’ is flinterdun (80 pagina’s) maar treft je met de verwoestende kracht van een forse antitankraket. Net als de verfilming, trouwens, waarover meer op pagina 136 van deze Humo.

Masquer le texte

In de herfst van 1963 gaat Annie Ernaux naar bed met de jongen P., met wie ze verder geen relatie wil. Tot haar ontstentenis blijkt ze nadien zwanger: ‘Ik dacht dat er nooit enig verband zou bestaan tussen seks en iets anders.’ Ernaux, op dat moment een literatuurstudente die wil ontsnappen aan het arbeidersmilieu van haar ouders, beslist meteen dat ze het kind niet wil houden. Maar wat te doen? Abortus is illegaal in Frankrijk. Zelfs wie een zwangerschapsonderbreking adviseert, kan voor de rechter gedaagd worden. Wat volgt, is een gruweltocht langs onwillige artsen en fluistergesprekken met vrouwen die misschien wel, ooit eens, bij een engelenmaakster langs zijn geweest. In Het voorval beschrijft Ernaux op ontluisterende wijze hoe een jonge vrouw het clandestiene circuit in wordt gedreven. Zonder een greintje zelfbeklag maakt ze het proces van een misogyne maatschappij die haar zelfbeschikkingsrecht weigert te erkennen, een problematiek die helaas ook nu nog schrijnend actueel is. Het boek verscheen oorspronkelijk in 2000, is eerder al vertaald, maar wordt nu opnieuw uitgegeven (met een lelijke gelegenheidscover). De verfilming L’événement van Audrey Diwan (zie ook pagina 38) won in Venetië terecht de Gouden Leeuw. Lees zeker dit urgente boek voor u naar de cinema trekt.

De Arbeiderspers (oorspronkelijke titel: L’événement), 104 blz., € 16,50.

Masquer le texte

Na De schaamte (Li 1998, p. 363), het verslag van een traumatische zondagmiddag in 1952 waarop haar vader haar moeder wilde vermoorden, komt Annie Ernaux met een nieuwe, literair gekleurde getuigenis over een ongewilde zwangerschap, waar ze, als 23-jarige studente in Rouen, tien jaar later mee geconfronteerd werd. Het boekje is het bijna klinische verslag van de schaamtevolle zoektocht om 'het ding', zoals zij het consequent blijft noemen, te laten wegdoen. Gedurende die enkele maanden, tussen oktober '63 en januari '64, zal haar leven er totaal door worden beheerst. Al snel merkt ze dat "meisjes die een abortus wilden, niet pasten in het morele kader van die tijd". Ze staat er uiteraard helemaal alleen voor -- de naam van de student die haar kortstondige partner was, is haas -- en het is pas als ze een vrouw ontmoet die eenzelfde lijdensweg heeft ondergaan, dat ze het adres krijgt van een engeltjesmaakster in Parijs, die haar tegen fikse betaling zal 'helpen'. Voordien had ze nog geprobeerd, in navolging van de in die tijd gebruikelijke adviezen, van de foetus af te komen door achtereenvolgens van de trap te springen, hopen penicilline te slikken en met breinaalden te experimenteren.

Het afstandelijke, bijna koele verhaal van de gebeurtenissen uit die tijd kent een hoogtepunt in het verslag van de ingreep zelf en de beschrijving enkele dagen later van de miskraam die haar bijna fataal zou worden. De gebeurtenissen zullen uiteraard een diepe indruk nalaten en haar verdere leven, als vrouw en als auteur, sterk beïnvloeden. Zesendertig jaar later zal ze er, tussen februari en oktober 1999, precies negen maanden over doen om dit voorval van zich af te schrijven. [Jet Sienema] Masquer le texte

Terugblik op het najaar 1963, waarin de schrijfster (1940), studerend te Rouen, ongewenst zwanger was geraakt en op zoek ging naar een toen nog illegale abortus. Om die last uit het verleden van zich af te schrijven en geordend op te bergen zoekt zij in haar geheugen naar de beelden, ervaringen en gevoelens van die jonge vrouw van 23 uit een bescheiden milieu die zij toen was. Het sociale en morele spanningsveld is ingehouden verwoord. Een conformistische tijd nog, die zijn zekerheden koesterde. Is die sfeer tot op zekere hoogte nog oproepbaar, haar eigen emoties blijken dat nauwelijks. Deze sobere registratie, gespiegeld aan haar hier en nu, van een 'van begin tot eind dwars door het lichaam doorleefde ervaring' resulteert niettemin in een krachtige existentiële belijdenis. Met een nawoord van Marja Pruis. Het omslag (de filmposter) maakt melding van het feit dat de verfilming van het boek door Audrey Diwan op het filmfestival in Venetië in 2021 de Gouden Leeuw won.