Jaren geleden was Donald de propagandist van een groep beloftevolle kunstenaars, die hij promootte op alternatieve wijze, zonder de platgetreden paden te betreden. Maar geen van zijn protegés is internationaal doorgebroken. De gevestigde dealers en galeristen laten Donald voelen dat hij de boot gemist heeft. Onze held leurt met een lege doos.

Waarom zou de letterlijk steenrijke diamantair Pluim die doos dan opeens willen kopen? Pluim huurt Donald in als curator van een tentoonstelling over 'zijn' generatie. Waar? Berlijn. Budget? Een Visa Gold Card. Pluim hoopt dat de kunstenaars de wereld van een nieuwe visie zullen voorzien. Een vreemd idee: de kunstenaars die het gisteren niet haalden, zouden nu de toekomst moeten maken? Wie maakt men hier iets wijs?

Zichzelf! Zelfbegoocheling is belangrijk inWinst, de nieuwe Jeroen Olyslaegers. Het begint al in de eerste zinnen van hoofdstuk 1: 'Zo kan het dus ook. De goden en godinnen hoeven geen slechte dag te houden. Het noodlot blijkt soms verschalkt te kunnen worden.' Zelfoverschatting. Naïef optimisme. 'De echte vijand is zelfbedrog', laat Olyslaegers Donald verkondigen. En: 'De enige remedie is zelfkennis.' Om de lezer op een dwaalspoor te brengen, laat hij Donald vervolgens denken: 'Ik kwam wellicht wat pompeus uit de hoek, maar op dit moment kan het wel.' Het thema, vermomd als woordenkramerij.

En 'pompeus uit de hoek komen', dat is Olyslaegers' sterkte. Zijn stijl is gedragen, zijn zinnen zijn geschreven om met eikenhouten stemgeluid te worden voorgedragen. Olyslaegers danst op de koord die is gespannen tussen monumentaal en over the top, tussen cool en aanstellerig. En hij haalt glorieus de overkant.

Dementie

Winst speelt zich niet af in het heden, maar in een nabije toekomst. De euro is gevallen, men betaalt in euromarken. Zonnestormen beïnvloeden het leven op aarde: de zomer is eindeloos, soms vallen mobiele netwerken uit. Iedereen zit op hét Netwerk (lees: Facebook). Herkenbaar allemaal. De overheid weet veel over ons, meer dan we weten, want we hebben zelf geen inzage in die databanken. En net als in onze realiteit, wordt met dat sluipende verlies van privacy en basisrechten al te laconiek omgesprongen.

Deze opwarmende wereld, die het verleden en het geheugen heeft afgezworen ('Weg met het geheugen. Alles fris en nieuw'), wacht op Iets Nieuws. Er staat iets te gebeuren en als het van Pluim afhangt, zal zijn tentoonstelling de vonk in het kruitvat zijn.

In de interessantste verhaallijn van het boek komt Olyslaegers op de proppen met pillen tegen dementie. De bejaarden die al jaren in tehuizen, bewusteloos en toch bij bewustzijn, op hun einde zaten te wachten, krijgen hun helderheid terug. Donald wordt opgescheept met zijn grootmoeder. Zij heeft weet van dingen. Ze weet welke schuld haar en Donalds familie op zich geladen heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog. (De Tweede Wereldoorlog, Duitsland, Berlijn: kijk, de cirkel is rond.) En zij, 'de bijenkoningin', weet dat wat er in de wereld gaande is, niet meer onder controle is. Ze wil van geen nee weten en gaat met Donald mee naar Berlijn. Daar speelt zich de tweede helft van het boek af.

Braamstruik

In de eerste helft isWinst zowel een roman als een notitieblok: de vorm die Olyslaegers vond voor heel uiteenlopende onderwerpen, commentaren en personages. Het gaat dus over het verdwijnen van privacy, over het democratische deficit van Europa, over de sublieme agressie en de verschrikkelijke teleurstellingen van de liefde, over dementie, enzovoort. In het voorbijgaan typeert Olyslaegers een bejaard koppel in de trein: 'Ooit, misschien nog niet zo lang geleden, moet hij naast zijn echtgenote wakker zijn geworden met de gedachte dat zij nauwelijks merkbaar in zijn nar was getransformeerd. Altijd opgewekt probeert deze olijkerd hem elke dag weer uit een doelloosheid te tillen die van hem een koning in ruste maakt, een King Lear op xanax.' De humor van een scheermes.

Hoogst merkwaardig, dus, dat de auteur zijn scherpte verliest in de tweede helft. Zijn protestbeweging, de 'Positief Autonomen', is één groot cliché: hippies, biologische groenten, eindeloze vergaderingen en weed. Zich verliezend in het gebabbel van te veel nevenpersonages, verwaarloost Olyslaegers zijn spanningsboog. En als de finale dan eindelijk komt, blijkt het een deus ex machina, weggelopen uit een roman van Paul Mennes.

Misschien had de roman al veel eerder zijn kruit verschoten, namelijk in de proloog, het hoofdstuk 'nul'. Hier geeft Olyslaegers het woord aan een naamloze instantie die in elk van ons woont. Deze instantie vertelt een cruciale jeugdherinnering van Donald. Hoe hij op vakantie ging met kunstenaarsvrienden, mensen bij wie hij wou horen, maar die toch fundamenteel anders waren. Hoe Donald een braamstruik ontdekt die een boom aan het wurgen is. Hoe hij die braamstruik te lijf gaat, tot hij er bijna aan bezwijkt. 'Je hoorde de draak grinniken. Het was nog niet volbracht. [...] "Kom maar," zei de draak lachend, "ik ben altijd klaar voor een triest gevecht." Het vale licht van de maan deed een bodemloze angst ontstaan bij jou. Zo lopen krijgers naar een met bloed doordrenkte aarde voor het ultieme gevecht.'

Wie is het wezen dat tot Donald spreekt? God of duivel, een genetische kern van dierlijkheid? Wie zijn Bijbel een beetje kent, weet dat God zich weleens uitdrukt via een (brandende) braamstruik. Wie is de draak die Donald te lijf gaat? God of duivel, het dier in ons dat we moeten overwinnen? 'Ooit komen alle beesten weer spoken.'

Dat 'nul'-hoofdstuk is literair perfect: een intrigerende, verrassende, aangrijpende, ondoorgrondelijke verhaalkern. Mocht het helemaal achterin hebben gestaan, je zou het boek als geheel beter vinden. Maar het staat pal vooraan en daarmee is de lat zo hoog gelegd dat Olyslaegers zich een nekkramp moet schrijven om het hout zelfs maar in het zicht te kunnen houden.

DE AUTEUR: Vlaams schrijver, ook bekend van theaterteksten. Zijn vorige roman, 'Wij', dateert van 2009.

HET BOEK: Kunsthandelaar maakt een tentoonstelling die het uitgeputte Europa van frisse ideeën moet voorzien.

ONS OORDEEL: begint sterk, maar verliest scherpte.

JEROEN OLYSLAEGERS

Winst.

De Bezige Bij Antwerpen, 344 blz., 19,95 ?.

Verberg tekst

Jeroen Olyslaegers

De Bezige Bij Antwerpen, 351 blz., euro 22,50.

Mag ik? De tijd is er rijp voor. De tijd staat op barsten.

Dichters zijn de niet-erkende wetgevers van de wereld, schreef de Britse romantische dichter Shelley ooit in een vlaag van overmoed. Jeroen Olyslaegers zou het daar wellicht volmondig mee eens zijn. Drie jaar geleden drukte hij in Wij de Vlaamse goegemeente met de neus op haar asociale uitsluiting van de ander. In het op zichzelf staande vervolg Winst zet hij in een mengeling van satire, woede en verontwaardiging, de aanval in op het zogezegd rationele economische systeem dat ons hele denken aan het overnemen is.

Centraal staat Donald, een ietwat verlopen manusje-van-alles uit het Antwerpse kunstmilieu die van diamanthandelaar Pluim het voorstel krijgt om voor de Neue Europäische Bank in Berlijn een grote Vlaamse overzichtstentoonstelling op te zetten. Fantastisch, denkt Donald, maar hij vergeet daar wel even bij dat we inmiddels in het post-eurotijdperk leven en de wereld er licht anders is gaan uitzien, en zeker Berlijn. Waar onze steden bedreigd worden door oprukkende vossen, zijn dat in Berlijn everzwijnen en herten, en Donalds droom slaat dan ook al gauw om in een misschien net iets te fel aangezette nachtmerrie.

Verberg tekst

Winst is het tweede deel van een trilogie, dat probleemloos los gelezen kan worden van de voorganger Wij. De beginletters (WWW) verraden echter een collectieve ambitie. Het lijkt erop dat Olyslaegers een kritische genealogie schrijft van een toekomst die op springen staat: ‘onze toekomst’, als er van ‘ons’ nog sprake is. Sinds Wij cirkelt zijn verhaal immers rond de vraag naar gemeenschap. Alsof in de vraag naar wat ons bindt een antwoord schuilt op de ontbinding die onze tijd typeert.
Curator Donald, met wie je kennismaakt zonder dat iets van het voorafgaande verhaal verteld wordt, heeft ooit een talentvolle lichting kunstenaars gelanceerd, de ‘Netwerkgeneratie’. Het verhaal speelt zich af in een nabije toekomst, wanneer de Europese Unie aan haar schulden is bezweken. Dat schept, behalve chaos, ook opportuniteiten. Zo wordt Donald benaderd door ene Pluim om in Berlijn een tentoonstelling te cureren met de Netwerkgeneratie, in samenwerking met de Neue Europäische Bank.
Pluims oneigentijdse en immateriële begrip van winst (‘Winst […] is wat overblijft van onze naam nadat het spel van kosten en baten is uitgewoed.’) haakt helder in op Donalds persoonlijke schuldencrisis. Hij komt uit een familie met ‘gebrek aan spaarkracht’, leeft gescheiden van zijn vrouw Amanda, noemt zichzelf ‘een gespleten vader’, heeft ooit in dronken toestand iemand aangereden en krijgt nu ook met een deurwaarder te maken. Bovendien is zijn reputatie tanende.
Pluims voorstel gebruikt Donalds artistiek netwerk, discours en hang naar naam en faam om hem keihard met zijn zelfbedrog te confronteren: de eer die hij wil opstrijken, ter compensatie van het offer dat hij voor de Netwerkgeneratie heeft gebracht. Het besef dat hij een jaloerse bok is, daagt Donald schoksgewijs. In zelfkennis schuilt zijn enige kans op een transformatie en in dat proces sleurt het verhaal je genadeloos mee, op een ritme dat swingt van de bokkensprongen.
Het eerste deel speelt zich voornamelijk ‘hier’ af en gaat over de voorbereiding van de Berlijnse tentoonstelling. Donald levert vooral namen en contactgegevens, waarna de entourage van Pluim alle regelingen treft. De lezer krijgt steeds meer inkijk in Donalds vriendennetwerk. Daardoor wordt langzaam een rizoom boven gespit waarvan de vertakkingen terugvoeren op zijn jaloezie. Steeds meer valt Donald ten prooi aan het paranoïde gevoel dat iemand met hem zit te klooien. Hij lijkt het slachtoffer van een complot, dat hem ook van de moord op Amanda’s minnaar verdacht maakt. Maar dat is toch meer het werk van de (geërfde) oerfantasie die hem als een kwade demon bespookt.
In het tweede deel van de roman, gesitueerd in Berlijn, keert die woekerende slachtofferfantasie terug in een daadkrachtige ontknoping: de realisatie van Donalds gedroomde tentoonstelling mondt uit in een heilzame ontluistering. Olyslaegers schildert een verwilderend Berlijn, waar de natuur het van het Netwerk overneemt. Net als in Wij slaagt hij er meesterlijk in om de hoop en wanhoop van zijn centrale personage te paren aan die van zijn en onze tijd. Niet cynisch of moraliserend, maar hoopvol.
 
 (Dit is een abstract van een artikel van Tom Van Imschoot. De volledige tekst is verschenen in De Leeswolf 7 2012.)
[Tom Van Imschoot] Verberg tekst

De tweeede roman van Jeroen Olyslaegers (*1967) die ook theaterteksten en columns (o.a. voor De Morgen) schrijft. De roman haakt in op de actualiteit: de economische crisis en onrust op de beurzen. Deze thema's combineert Olyslaegers met de organisatie van een kunstmanifestatie in Berlijn door de hoofdfiguur Donald. Feitelijk is Donald meer de ideeënleverancier voor zakenman Pluim, die de kunst in de marge van een feest van de Neue Europäische Bank organiseert. Figurerende kunstenaars zijn onder meer de Servische oermens Zlogonje en de verrassende eenling Dennis. Vriendin Amanda en zoon Angelo vervolmaken het tableau de la troupe. Olyslaeger schetst de hele kunstscene goed. Ook Facebook komt langs, als 'het Netwerk' met samenhangende problemen. Mooie beschrijving van de poeha rond een kunstenaarsgroep. Goede schets van de tegenstellling met de zakenwereld. De roman lijdt wat onder gebrek aan spanning, al maakt het mooie einde met bijna mythische vossen en everzwijnen in Berlijn veel goed. Normale druk. Verberg tekst