Hoe verzoenen getraumatiseerde mensen zich? Hoe groeit liefde uit leed? Bij iedere roman van de grote Israëlische schrijver David Grossman (66) wordt weer duidelijk hoe helend literatuur kan zijn. Overlevers van de kampen in de Tweede Wereldoorlog konden hun kinderen niet vertellen wat hun was overkomen en droegen op die wijze onbedoeld hun angsten over; de psychologie ijkte daarvoor de term 'tweedegeneratieslachtoffer'.

David Grossman weet wat trauma's zijn. Veertien jaar geleden sneuvelde zijn zoon als soldaat in Libanon. Met zijn romans pleit hij ervoor het lijden tegemoet te treden en bespreekbaar te maken, waardoor het je niet gaat verlammen en je vrijheid ontneemt.

In zijn nieuwe roman komen drie generaties samen op het onherbergzame eilandje Goli, het 'naakte eiland', voor de kust van Kroatië. Goli was een gevangeniseiland ten tijde van Tito, de communistische leider van Joegoslavië, het land dat na 1992 in een reeks bloedige oorlogen uiteenviel in zeven republieken. Het leven speelt met mij is gebaseerd op het levensverhaal van Eva Panić Nahir, in de roman Vera genaamd, een joodse Kroatische vrouw die verliefd wordt op een Servische goj, een officier in het partizanenleger van generaal Tito. Begin jaren 50 worden ze onterecht beschuldigd van stalinisme. Aanhanger zijn van Stalin staat voor Tito, de communist die een eigen koers vaart, gelijk aan landverraad. Vera's man pleegt zelfmoord in zijn cel. Haar wordt de vraag gesteld hem postuum te beschuldigen. Maar zij kan haar grote liefde niet verraden en wordt als straf drie jaar naar Goli gestuurd, waar ze gruwelijk wordt gemarteld. Hun zesjarige dochtertje blijft alleen achter. Over hun buitengewone levensverhaal is in Israël, waar Vera na haar gevangenschap met haar dochter Nina naartoe trok om opnieuw te trouwen, een film en een boek gemaakt.

Beschadigd

Grossman laat het verhaal vertellen door Vera's kleindochter Gili, een prachtige vondst. Gili twijfelt of ze wel een kind wil, wat precies laat zien hoe een onverwerkt trauma doorsijpelt van generatie op generatie, van moeder op moeder. Haar naam verschilt maar één letter van Goli. Gili zit in de filmwereld en kan zich voortdurend verschuilen achter haar opschrijfboekje en camera. Is het licht wel goed? Staan ze wel goed in beeld? Steeds weer speelt Grossman met die afstand, waardoor je als lezer intens voelt dat hoe dichter Gili bij het trauma komt, hoe brandender de pijn is.

Nina is van de drie vrouwen de meest beschadigde. Opgegroeid in de kibboets verlaat ze iedereen die van haar houdt, om zich in New York beschikbaar te stellen voor sm-seks. Ze kan zich onmogelijk binden, laat haar eigen kind in de steek zoals ze zelf in de steek is gelaten en straft zichzelf voortdurend voor haar ontaarde gedrag. Grossman heeft het over het 'kwaad', sinds Hannah Arendts boek over Eichmann een beladen begrip. In het verhaal van de gevoelsarme 'levensveinzer' Nina komt het kwaad voort uit pijn en angst.

Een loodzwaar verhaal dus, maar Grossman is de man met de lichte pen, die de werkelijkheid benadert met woordgrapjes en onverwachte wendingen, door Ruben Verhasselt prachtig in het Nederlands omgezet. Grossmans geest neemt net zulke soepele bochten als zijn pen: zo is de lezer meteen overtuigd van Rafi's liefde voor Nina, terwijl zij hem tot bloedens toe bijt. Hij schetst een wervelend portret van een liefdevolle grootfamilie, waarin ineens witte plekken opduiken. Net als je denkt een doorsnee generatiesroman in handen te hebben, verschijnen de barsten en scheuren. En dan verandert het boek nog in een onvervalste roadmovie van een wonderlijk samengesteld gezin dat zich door het leven stuntelt.

De hoogbejaarde Vera die in haar Kroatische geboortestadje op straat luidkeels Napolitaans begint te zingen: het is een kostelijke scène. 'Ik heb nooit iemand ontmoet zoals zij', zegt Grossman in een interview met Vivian de Gier over Eva, de vrouw die model stond voor Vera. 'Ze was zo hard als een rots als het ging om ideologie, het socialisme, om waarden in het algemeen. Onverzettelijk, niet in staat tot compromissen. Tegelijk was ze de liefste, zachtste en meest empathische vrouw op aarde. Of zoals Gili het benoemt in de roman: ze was Roodkapje én de Wolf in één en dezelfde persoon.'

Het is aan de jongste generatie, aan Gili, om zich al dan niet te bevrijden van het familietrauma. Grossman blijft geloven, tegen de keer, dat liefde overwint.

Vertaald door Ruben Verhasselt, Cossee, 320 blz., 24,99 € (e-boek 9,58 €).

Verberg tekst

De Joodse Vera valt voor Miloš, een arme Servische dorpeling. Hun liefde is intens en ze geloven sterk in communisme en rechtvaardigheid. Samen krijgen ze een dochter, Nina. Dan wordt Miloš onverwacht opgepakt door de Joegoslavische politie als verrader en pleegt zelfmoord. Ook Vera wordt opgepakt en krijgt een onmogelijke keuze. Zij gaat vrijuit als ze Miloš als verrader erkent, of gaat naar een kamp. Ze kan hem niet verraden. Nina, dan zes jaar, blijft alleen en Vera wordt drie jaar gemarteld op het Kroatische eiland Goli Otok. Haar keuze heeft decennialang allesbepalende gevolgen voor haar familie. Op haar negentigste verjaardag stellen Nina en Vera’s kleindochter Gili voor om met Vera naar Goli Otok te gaan. De vader van Gili, Rafaël, gaat mee om alles samen met Gili te filmen. De reis legt de meest heftige emoties en de verhoudingen tussen de familie bloot. Deze prachtige roman gaat over onmogelijke keuzes die mensen moeten maken. Grossman (1954) is een Israëlische schrijver die internationaal doorbrak met een roman over Jodenvervolgingen. Onrechtvaardigheid is zijn belangrijkste thema. Verberg tekst

Het zwijgen doorbreken, dat is de kern van het werk van de grote Israëlische schrijver David Grossman. In zijn romans toont hij keer op keer hoe grote politieke gebeurtenissen doorwerken in de levens van gewone mensen, die niet weten wat ze anders moeten doen dan het leed uit het zicht duwen en zwijgen. Hij laat zijn personages radicaal en tot bloedens toe in hun trauma duiken, altijd vanuit een originele vertelsituatie, omdat hij weet dat het diep-menselijke leed geen verhaalcliché's verdraagt. Zo voert hij in het briljante Komt een paard de kroeg binnen (2015) een cabaretier op die zijn pijn onthult in geleuter en grappen. In zijn nieuwe roman Het leven speelt met mij verrast Grossman opnieuw, met een verhaal over een Joodse vrouw die na de Tweede Wereldoorlog, in de verwarrende politieke situatie in Joegoslavië onder Tito, voor een dilemma à la 'Sophie's Choice' komt te staan. De vertrouwde thematiek, heftig zoals iedere Grossman, alleen gaat romantechnisch dit keer niet alles goed.

Vera is een krachtige dame van negentig jaar, die met haar familie in een kibboets woont. Met haar dochter Nina leeft ze al jaren in onmin, kleindochter Gili is door haar moeder op haar beurt verwaarloosd. Drie generaties onbegrip, weggestopt leed en nurksheid. Het is Gili die het initiatief neemt om de impasse te doorbreken door een film te maken waarin haar oma haar levensverhaal vertelt, in het bijzonder over de gruwelijke jaren op het Kroatische gevangeniseiland Goli Otok. Haar gestorven man werd als stalinist beschouwd en Vera weigerde zich van hem te distantiëren. Hoe deze keuze ingrijpt in haar leven, en in haar relatie met dochter Nina, wordt in de roman onthuld - hoewel de diepe oorzaak feitelijk al op de achterflap staat geschreven: Vera moest kiezen tussen verraad aan haar man of aan haar dochtertje van zesenhalf jaar.

De drie vrouwen reizen af naar het duivelse eiland, een tocht naar the heart of darkness van deze familie, een reis die openheid, verlichting en wie weet verlossing zal brengen. Nina, de meest beschadigde van de drie, is het meest interessant, een vrouw die steeds verdwijnt, vlucht, ontwijkt, een daardoor ook een typisch Grossman-personage: 'Moet je voorstellen, een vrouw van mijn leeftijd die alles wat ze heeft put uit een meisje van zesenhalf...'.

Waargebeurd

De psychologie van gehavende zielen is bij Grossman altijd in goede handen, en het maakt ook Het leven speelt met mij gaandeweg weer tot een aangrijpend boek. De schrijver pelt de pijn af tot op de zenuw. Grossman moet geworsteld hebben met de manier waarop hij dit (grotendeels waar gebeurde) verhaal wilde vertellen, dat is tenminste zichtbaar in de vorm. Door Gili te laten filmen zet Grossman zijn personages voor de camera. Handig, maar het doet wat gekunsteld aan.

Een keuze die ook niet goed uitpakt is het weergeven van Vera's Kroatische tongval door het weglaten van lidwoorden. Weliswaar kent het Kroatisch geen lidwoorden en is het Hebreeuws er spaarzaam mee, maar in deze vertaling klinkt het erg oubollig: 'Op mijn twaalfde ging ik eerste keer serieus denken, toen ik nog in bed onder dekens lag en dienstmeisje al in huis kwam...'. Aan de intensiteit van het verhaal doet het gelukkig niet zoveel af. Een Grossman met rafelranden is nog altijd een goede roman.

Vert. Ruben Verhasselt. Cossee; 254 blz. € 24,99.

Verberg tekst